Hoax wiki
Hoax wiki
Green-organic-food-label

Mooie maar waardeloze labels zonder wettelijke of wetenschappelijke erkenning.

Biologische voeding is voeding geproduceerd via biologische landbouw die rekening houdt met impact op het milieu en dierenwelzijn. Biologische teelt, soms ook "organische teelt" genoemd, wordt vaak omschreven als zijnde "natuurlijk", doch dit is geheel onterecht. Ook worden de voordelen voor het milieu vaak veel sterker uitvergroot dan gerechtvaardigd is, en wegen de nadelen op het milieu vaak veel zwaarder door.

Biologische landbouw[]

Organic farming logo

Het Europese logo voor biologische producten.

Biologische voeding is voeding die afkomstig is van biologische landbouw, een landbouwsysteem dat bedoeld is om duurzaam te zijn. Bij biologische landbouw wordt er geen gebruik gemaakt van synthetische meststoffen en pesticiden, noch van genetische manipulatie en conventionele methoden zoals ionenstraling. Het gebruik van kunstmatige conserveermiddelen en zoetstoffen wordt tevens sterk beperkt. Veehouders gebruiken biologisch voer voor hun dieren, geven het vee meer ruimte en minder vaak antibiotica. Kortom, alle producten en methoden die niet "natuurlijk" worden geacht, worden afgewezen door het principe van de biologische landbouw[1]. Biolandbouw is ontstaan uit een toenemende belangstelling voor het milieu. Er is sprake van een biologisch product wanneer het voor minstens 95% uit biologische ingrediënten bestaat. De overige 5% is een beperkte marge voor ingrediënten waarvan geen biologische varianten bestaan[2][3]

Biologische producten verkocht in Nederland, België of andere EU-landen zijn te herkennen aan het groene Europese logo dat op de verpakking gedrukt staat[4]. Termen zoals "bio" en "biologisch" zijn wettelijk beschermd in Europa, en mogen in principe enkel gebruikt worden als het effectief gaat om een product afkomstig uit de biologische landbouw, maar enkel het Europese logo biedt zekerheid hieromtrent. Dit mag dan ook uitsluitend gebruikt worden door officieel erkende organisaties[5]. De voorbije jaren is het aanbod in bioproducten exponentieel gestegen, en tegenwoordig is er voor zowat elk conventioneel product wel een biologische tegenhanger op de markt.

Usdaorganic

Het USDA Organic logo van de Verenigde Staten.

In het Engels worden biologische producten met de term "organic" omschreven. In de Verenigde Staten zijn ze te herkennen aan het "USDA Organic"-logo, wat bevestigt dat de biologische voeding werd geproduceerd volgens de standaarden van de USDA (United States Department of Agriculture). Het etiket van zo'n product mag enkel het woord "organic" bevatten indien het voor minstens 95% uit biologische ingrediënten bestaat. Enkel producten die 100% biologisch zijn, zoals fruit en groenten, mag de tekst "100 percent organic" gebruiken[6]

In werkelijkheid is de term "organic" ("organisch") een verzonnen benaming die niets te maken heeft met de wetenschappelijke definitie van een "organische" stof. Een organische stof is immers een stof die een koolstof-waterstofbinding of een koolstof-koolstofbinding bevat, wat geldt voor de meeste koolstofverbindingen alsook voor zowat alles van biologische én niet-biologische origine. In principe is de term dus het resultaat van chemofobie, waarbij het idee heerst dat een "natuurlijke" stof beter is dan andere chemische stoffen[7]

Wie denkt de lokale landbouw te steunen door bioproducten te kopen, heeft het mis. De meeste biovoeding die te koop wordt aangeboden in je lokale supermarkt werd wellicht geleverd door grote landbouwbedrijven. De verkoop van bioproducten in de VS alleen al was goed voor een omzet van $ 28 miljard USD in 2012[8], wat allesbehalve een klein "familiebedrijf" genoemd kan worden. Inmiddels is de verkoop ervan nog verder gestegen, ondanks het duurdere prijskaartje dat gepaard gaat met bioproducten[9].

Voordelen[]

Indien biologische landbouw op de juiste manier wordt toegepast, zijn er wel degelijk een aantal voordelen t.o.v. conventionele landbouw. De opbrengst kan in bepaalde gevallen groter zijn (of op z'n minst even groot, doch in een aantal gevallen is de opbrengst echter kleiner[10][11]), en de voeding bevat minder giftige stoffen in vergelijking met conventioneel geteelde voeding (die niet genetisch gewijzigd is)[12].

In sommige biologische producten zijn hogere gehaltes gemeten aan vitamine C, mineralen en bioactieve stoffen. Het is echter moeilijk te bepalen hoe groot de verschilen zijn t.o.v. conventionele producten, omdat de variatie van bioproducten groot is en afhangt van het seizoen, de regio en de gebruikte rassen[13].  

Biologische landbouw wordt aan even strenge veiligheidsnormen onderworpen als conventionele landbouw, en biologische voeding is dus even gezond en even veilig als niet-biologische voeding. In biologische producten kunnen er in een aantal gevallen minder resten van bestrijdingsmiddelen zijn, minder resten van diergeneesmiddelen (in melk- en vleesproducten), alsook minder nitraat als gevolg van beperkte bemesting[14]

Nadelen[]

In een biologische veehouderij is er een grote kans dat dieren besmet worden met bacteriën en parasieten, omdat de dieren naar buiten kunnen en dus een groter risico lopen in contact te komen met andere (besmette) dieren in de omgeving. Dit geldt ook voor dieren van andere gangbare houderijsystemen waarbij er sprake is van een vrije uitloop, zoals bij scharrel-met-uitloopeieren en scharrelvlees[15].

Biologische eieren bevatten vaak meer schadelijke dioxine dan niet-biologische eieren. Vermoedelijk wordt dit veroorzaakt door het feit dat biologische kippen de dioxine binnenkrijgen met de grond die ze buiten oppikken. Dit geldt echter niet voor vleeskuikens, omdat die zo kort leven dat ze maar weinig dioxine kunnen opbouwen in hun vetweefsel[16].

"Eigen kweek" is niet in alle gevallen beter, gezonder of veiliger. Zo is het mogelijk dat een zelfgekweekte courgette of pompoen de giftige stof cucurbitacine bevat, waarvan je bij consumptie ernstig ziek kan worden en in het slechtste geval zelfs kan overlijden. In de professionele landbouw is deze stof niet aanwezig in deze groenten, omdat het door selectieve kweekprogramma's kon worden verwijderd. De kans dat de gifstof zich manifesteert bij zelfgekweekte groenten bestaat daarentegen wel[17]. Biologische voeding die grootschalig wordt verbouwd, is niet noodzakelijk veiliger: steeds meer biologische gewassen worden om veiligheidsredenen terug van de markt gehaald, vooral omwille van bacteriën[18]

Een metastudie van verschillende onderzoeken van de afgelopen 50 jaar heeft aangetoond dat er geen aanzienlijk verschil kan worden opgemerkt in de hoeveelheid voedingsstoffen in biologische voeding vergeleken met conventionele voeding. Niettegenstaande ligt de aankoopprijs in vele gevallen wel hoger bij biologische voeding, waardoor men dus meer betaalt om niet noodzakelijk betere of gezondere voeding te hebben. In sommige gevallen kan een obsessie voor vermeende "gezondere voeding" zelfs tot eetstnoornissen leiden.

De reden voor de hogere prijs ligt grotendeels bij de hogere kostprijs om biologische landbouw te kunnen uitvoeren. Fruit en groenten die niet werden niet behandeld met bewaarmiddelen kunnen tevens sneller slecht worden. Biologische voeding is ook niet noodzakelijk altijd gezonder: sommige biologische producten kunnen nog steeds veel suiker, zout, vetten en calorieën bevatten[19]. Tenslotte is in vele gevallen de opbrengst van biologische teelt kleiner dan bij conventionele teelt[20]. Kortom, biologische landbouw is in vele gevallen niet gezonder en zeker ook niet beter voor de duurzaamheid van onze planeet[21].

Pseudowetenschap[]

Het onderwerp van biologische landbouw en voeding is vaak een trekpleister voor pseudowetenschap en andere onjuiste beweringen. Aanhangers van biologische landbouw zullen maar al te vaak trachten de conventionele landbouw te demoniseren met drogredenen of foute informatie, alsof het een politieke verkiezing is waarbij zoveel mogelijk stemmen moet worden gehaald. Het concept van biologische landbouw is niet op bewijs gestoeld, maar eerder een arbitrair gegeven gebaseerd op een vage notie van wat "natuurlijk" is. Biologische voeding zou "veiliger" en "gezonder" zijn dan andere alternatieven, maar deze beweringen kunnen niet wetenschappelijk worden onderbouwd. 

Biologische landbouw kan verschillende voordelen hebben, zoals in het geval van biodiversiteit, wisselbouw en de afwezigheid van monocultuur, maar meer onderzoek is nodig om te bepalen welke biologische technieken positieve resultaten opleveren, welke negatieve resultaten opleveren, en welke geen impact hebben. Zulke onderzoeken gebeuren echter helaas veel te weinig. Om biologische landbouw echt duurzaam te maken dienen aanhangers niet weigerachtig te staan tegenover nieuwe ontwikkelde theorieën, zoals die van GMO-gewassen. Helaas is dit wel het geval, en wordt GMO erg vaak gedemoniseerd ondanks de vele voordelen dat de technologie kan opleveren.

We zetten de voornaamste foute mythen hieronder op een rij.

Biologische landbouw vrij van pesticiden?[]

Bij voorstanders van biologische voeding heerst vaak het geloof dat de voedingsproducten pesticidevrij zijn, en voor 95% van deze mensen is dat zelfs een belangrijke reden om biovoeding te kopen[22]. Dit is echter onwaar: biologische landbouw maakt wel degelijk gebruik van pesticiden om hun gewassen te beschermen tegen beestjes. Het verschil is dat de gebruikte pesticiden niet synthetisch maar wel biologisch zijn, waardoor de gewassen vooralsnog als "bio" kunnen doorgaan[23]

Een bijkomende misvatting is dat biologische pesticide gezonder en veiliger zou zijn dan synthetische pesticide, enkel en alleen omdat ze ook op natuurlijke wijze voorkomen. Die aanname is een drogreden genaamd "beroep op natuur", waarbij wordt verondersteld dat iets beter is omdat het "natuurlijk" is terwijl in werkelijkheid het overgrote deel van "natuurlijke" stoffen ongezond en gevaarlijk zijn voor mens en dier. Hetzelfde geldt voor de "natuurlijk" pesticiden, aangezien ze eveneens gifstoffen bevatten die potentiële of zelfs ernstige gezondheidsrisico's kunnen inhouden[24]. Veel hangt natuurlijk af van de werkwijze van een (biologisch) landbouwbedrijf en de hoeveelheid pesticide die er wordt gebruikt.

Biologische pesticiden kunnen niet enkel onveilig zijn, maar tevens ook meer schade toebrengen aan het milieu[25]. Biologische pesticiden zijn in vele gevallen tevens minder effectief, waardoor er net meer van gebruikt moet worden om hetzelfde effect te bekomen als wanneer een effectievere maar synthetische pesticide gebruikt wordt. Het kan dus gesteld worden dat biologische landbouw vaak net méér pesticide gebruikt, en dat deze pesticide vaak nog schadelijker is voor zowel de consument als voor het milieu. Op de zogenaamde superfoods is, ondanks het feit dat ze als biologisch moeten doorgaan, vaak een normoverschrijdende hoeveelheid restanten van pesticiden aangetroffen[26].

Tenslotte is het ook een belangrijk detail dat pesticidevrije voeding daarom niet veiliger of gezonder is. Biologische voeding heeft immers een hoger risico op ziekteverwekkers. Tussen 1990 en 2001 zijn zo'n 10.000 mensen ziek geworden als het gevolg van voeding besmet met pathogenen zoals de E. coli-bacterie, en in vele gevallen was dit het gevolg van biologische voeding. E. Coli zou te vinden zijn in 10% van de biologische landbouwbedrijven, terwijl de bacterie slechts in 2% van de conventionele landbouwbedrijven voorkomt[27]

Biologische voeding gezonder?[]

Beweringen dat biologische voeding altijd gezonder is dan voeding geteeld op conventionele wijze of via genetische manipulatie, zijn fout. Een onderzoek van 3558 vergelijken kon deze stelling niet bewijzen[28], en in vele gevallen zijn de verschillen tussen biovoeding en conventionele voeding klein en verwaarloosbaar. Dat is in principe goed nieuws, omdat de conventionele voeding - die nog steeds het meeste wordt geoncsumeerd - niet minder voedzaam is dan biovoeding. Wie meer geld uitgeeft aan biologische producten met het idee dat hij zo gezonder eet, gooit zijn geld in principe gewoon weg[29]

In sommige gevallen gaat de obsessie voor vermeende "gezondere voeding" zelfs zover dat het de oorzaak vormt voor malnutritie (oftewel malvoeding), een conditie die ontstaat door een tekort of net een teveel aan bepaalde nutriënten in het voedingspatroon, of een verkeerde verhouding ervan. Dit wordt ook wel eens orthorexia genoemd, al wordt deze eetstoornis voorlopig nog niet officieel erkend[30].

Een bijkomend argument is dat biovoeding een "betere smaak" zou hebben. Maar liefst twee derde van de bio-consumenten haalt dit aan als reden om biologische producten te kopen. Wanneer dit werd onderworpen aan een onderzoek, waarbij men blind moest proeven van zowel biologische als conventionele voeding, bleek dat ze het verschil niet konden opmerken[31][32]. Ook hier gaat het dus om louter een pyschologische perceptie, ingegeven door het idee dat iets beter smaakt enkel omdat men gelooft dat het bio is[33].

Biologische landbouw beter voor het milieu?[]

Velen kopen producten van biologische landbouw omdat ze geloven hier de natuur en de aarde mee te helpen. Dit is echter niet altijd het geval. Biologische landbouw kan goed zijn voor het milieu op kleine schaal, maar wanneer dit op grote schaal gebeurt ziet de situatie er heel anders uit. In vele gevallen is de oogst per landeenheid kleiner bij biologische teelt dan bij conventionele teelt: een aantal onderzoeken geven aan dat een biologisch verbouwd veld slechts 80% oogst oplevert in verhouding met een conventioneel verbouwd veld[34], en sommige studies spreken zelfs van amper 50%[35][36]

Het gevolg van deze lagere oogst bij een aantal biogewassen is dat er meer landbouwgrond nodig is dan bij conventionele methoden, om dezelfde hoeveelheid oogst te bekomen. Deze landbouwgrond gaat vaak ten koste van andere natuurgebieden, waardoor verschillende wilde planten- en diersoorten hun natuurlijke leefomgeving zien verdwijnen[37]. Dit kan tevens fataal zijn voor een aantal bedreigde diersoorten. Op dit moment wordt meer dan 35% van het (ijsvrije) land op aarde gebruikt voor landbouw, wat maar liefst 60 keer zoveel is als de totale oppervlakte van alle steden en voorsteden in de wereld tesamen. Sinds de laatste ijstijd heeft niets anders een grotere impact op ons ecosysteem gehad dan onze eigen landbouw.

Ook voor de mens zijn er belangrijke gevolgen. Op dit moment zijn er ongeveer 800 miljoen mensen op de wereld die in hongersnood leven, en zo'n 16 miljoen daarvan zullen hier dan ook aan overlijden[38]. Indien de hele wereld zou overstappen naar uitsluitend biologische landbouwtechnieken, zou de voedselschaarste nog groter worden met als gevolg dat naar schatting zo'n 1,3 miljard mensen aan hongersnood zouden lijden. Indien de hoeveelheid landbouwgrond, die nu al een grote impact heeft op het ecosysteem, nog eens zou moeten uitbreiden met 20% dan zouden de gevolgen voor het milieu niet te overzien zijn. Tevens zouden hierdoor heel wat natuurgebieden verdwijnen, alsook de dieren die er leven[39]

Een voorbeeld van milieuschade is dat van de zogenaamde superfood quinoa. Dit wordt geteeld in Bolivië, en is als gevolg van de bio-hype zodanig populair dat de vraag boven de capaciteit gestegen is. Hierdoor dreigt het ecosysteem van Bolivië te worden vernietigd, maar dat speelt voor aanhangers van superfoods (en de kwakzalvers die het verkopen aan dure prijzen) klaarblijkelijk geen rol[40]. Sinds 1 juli 2007 is het in de Europese Unie gelukkig niet langer toegestaan om voeding te verkopen als "superfood" zonder specifieke medische claim die door wetenschappelijk onderzoek kan worden onderbouwd[41]. In de praktijk beketent dit dat niets nog als "superfood" verkocht mag worden in de EU.

Biologische landbouw is diervriendelijk?[]

Hoewel radicale dierenactivisten zoals PETA alle vormen van gevangenschap van dieren (in boerderijen of zelfs als huisdier) verwerpen, troosten de meer realistische mensen zich met het idee dat biologisch vee een beter leven heeft als gevolg van o.a. meer bewegingsruimte en vrije loop. Ook zouden deze dieren geheel of gedeeltelijk vrij zijn van antibiotica, afhankelijk van de lokale wetgeving. Dit is een terecht zorgpunt als gevolg van het overmatig gebruik van antibiotica, waarvan restanten in het vlees kunnen blijven. 

Wanneer het echter totaal verboden is om antibiotica te gebruiken bij zieke dieren, heeft dit vaak als gevolg dat het dier niet medisch geholpen kan worden wanneer het toedienen van antibiotica wél verantwoord en gerechtvaardigd is. Het zieke dier in kwestie dient dus te lijden in de hoop dat het vanzelf geneest, waarna het in een aantal gevallen vooralsnog overlijdt[42][43]. In het geval van de Soil Association in het Verenigd Koninkrijk wordt het gebruik van antibiotica in specifieke omstandigheden wel toegestaan indien het dier erg ziek is, zolang het niet gaat om een geroutineerde toediening zoals dit bij conventionele methoden wel het geval is[44]

Biologische landbouw beter dan GMO?[]

De aanhangers van biologische landbouw zijn sterk gekant tegen GMO-technologie, en zijn vaak zelfs bereid om het te demoniseren. Hun argumenten zijn vaak gebaseerd op misvattingen rond zowel GMO-gewassen als biologische gewassen[45]. Eén van die misvattingen is dat biologische voeding geen genetische mutatie kent. Verschillende gewassen kunnen als "biologisch" beschouwd worden, en toch ontwikkeld zijn met "mutagenese". Deze technologie is gericht op het creëren van willekeurige mutaties in planten d.m.v. bestraling of chemicaliën, om dan nadien de mutaties met de beste eigenschappen te selecteren[46][47]. Het spreekt voor zich dat GMO-technologie veel preciezer werkt, en dus ook veel veiliger is dan mutagenese. 

Ongeacht alle wilde beweringen van het tegendeel is de wereldwijde wetenschappelijke concensus dat GGO-gewassen wel degelijk veilig zijn voor consumptie[48][49]. Alle genetisch gewijzigde organismen dienen eerst grondig te worden onderzocht op veiligheidseffecten voor gezondheid en milieu, en dienen net zo veilig te zijn als conventionele voeding vooraleer ze mogen worden verbouwd en verkocht. Daarentegen is er voor niet-GMO-stammen, die worden bekomen via kruisbestuiving of geïnduceerde mutatie, geen verplicht onderzoek vereist gezien de zogenaamde "gebruikservaring". Niettemin moesten er in het verleden toch conventionele gewassen van de markt gehaald worden, omdat ze vooralsnog schadelijk bleken te zijn[50][51][52].

Naast dit alles zijn er ook voordelen voor het milieu verbonden aan GMO-technologie, in tegenstelling tot wat vele anti-GMO-activisten vaak verkeerdelijk beweren. Zo dient men vaak veel minder gebruik te maken van pesticiden dan bij biologische teelt. Een studie die tussen 1997 en 2007 in China werd uitgevoerd op Bt-katoen concludeerde dat het gebruik van pesticiden was gehalveerd, zelfs met het gevolg dat de populatie van natuurlijke vijanden van de insecten was verdubbeld (pesticiden doden immers zowel gevaarlijke als goedaardige insecten)[53]. Een ander onderzoek, dat werd gepubliceerd in 2005, concludeerde tevens dat de daling in het gebruik van pesticiden op GMO-gewassen de uitstoot van broeikasgassen reduceerde[54]

Patenten op GMO-zaden versus biologische zaden[]

Een vaak gehoord anti-GMO-argument is het zogenaamde ethische standpunt dat "het fout is om de natuur te patenteren". Vaak wordt hierbij verwezen naar het verhaal dat Monsanto erin geslaagd zou zijn broccoli te patenteren, wat eenhoax is aangezien het niet om een patent op de groente gaat maar wel om een patent op een ontwikkelde eigenschap die niet van nature voorkomt in broccoli[55]. Het is eveneens fout te veronderstellen dat enkel GMO-zaden gepatenteerd zijn. Ook niet-GMO-zaden worden geregeld gepatenteerd[56], wat in de Verenigde Staten reeds mogelijk is sinds 1930[57]. Bovendien worden ook biologische zaden gepatenteerd, waardoor het ethische standpunt niet kan worden toegepast als een argument tegen GMO[58].

Biologisch katoen[]

Naast biologische voeding tracht de bio-industrie ook geld te slaan uit andere sectoren, zoals textiel. Onder het mom van "biologisch katoen" tracht men zogenaamde "milieuvriendelijke kledij" aan te bieden. Het probleem blijft hier hetzelfde als met biologische voeding: de plant heeft meer land nodig voor dezelfde opbrengst omdat genetische manipulatie verboden is, en vereist bovendien twee keer zoveel water. De afwerking van biologische kleding is bovendien meestal allesbehalve milieuvriendelijk, maar daar wordt dan weer geen rekening mee gehouden om iets "biokatoen" te labelen[59]. Wie het milieu in gedachte wil houden bij de aankoop van kleding laat - net zoals bij voeding - het bio-label dus maar best links liggen. 

Zie ook[]

Bronnen[]

Referenties[]

  1. http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/biologisch.aspx
  2. http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=8721
  3. http://www.mayoclinic.org/healthy-living/nutrition-and-healthy-eating/in-depth/organic-food/art-20043880?pg=1
  4. http://ec.europa.eu/agriculture/organic/
  5. http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=8721
  6. http://www.mayoclinic.org/healthy-living/nutrition-and-healthy-eating/in-depth/organic-food/art-20043880?pg=1
  7. http://rationalwiki.org/wiki/Organic_food
  8. http://www.ers.usda.gov/amber-waves/2013-october/growth-patterns-in-the-us-organic-industry.aspx#.VRLB0fmG9Q1
  9. http://blogs.scientificamerican.com/science-sushi/2011/07/18/mythbusting-101-organic-farming-conventional-agriculture/
  10. http://www.nature.com/news/organic-farming-is-rarely-enough-1.10519
  11. http://geneticliteracyproject.org/2015/02/18/organic-agricultures-low-yields-arent-sustainable/
  12. http://www.news.cornell.edu/stories/2005/07/organic-farms-produce-same-yields-conventional-farms
  13. http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/biologisch.aspx
  14. http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/biologisch.aspx
  15. http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/biologisch.aspx
  16. http://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/biologisch.aspx
  17. http://www.hln.be/hln/nl/960/Buitenland/article/detail/2429579/2015/08/20/Duitser-dood-na-eten-zelfgekweekte-courgette.dhtml
  18. http://www.nytimes.com/2015/08/21/business/recalls-of-organic-food-on-the-rise-report-says.html
  19. http://www.mayoclinic.org/healthy-living/nutrition-and-healthy-eating/in-depth/organic-food/art-20043880?pg=2
  20. http://geneticliteracyproject.org/2015/02/18/organic-agricultures-low-yields-arent-sustainable/
  21. https://www.uq.edu.au/news/article/2015/08/organic-not-always-best-choice-you-or-planet
  22. http://www.foodnavigator.com/Market-Trends/Organic-foods-taste-better-claims-new-poll
  23. http://blogs.scientificamerican.com/science-sushi/2011/07/18/mythbusting-101-organic-farming-conventional-agriculture/
  24. http://www.sciencemag.org/content/258/5080/261
  25. http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0011250
  26. http://www.radartv.nl/nieuws/archief/detail/article/teveel-bestrijdingsmiddelen-op-superfoods/
  27. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15151224
  28. http://ajcn.nutrition.org/content/92/1/203
  29. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1541-4337.2010.00108.x/abstract;jsessionid=3E496B7D43B009E92C094ABF43EF9722.f02t01
  30. http://www.independent.co.uk/life-style/health-and-families/health-news/orthorexia-nervosa-how-becoming-obsessed-with-healthy-eating-can-lead-to-malnutrition-10479149.html
  31. http://www.emeraldinsight.com/doi/full/10.1108/00346650210436262
  32. http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=6356208&fileId=S0889189300004641
  33. http://blogs.scientificamerican.com/science-sushi/2011/07/18/mythbusting-101-organic-farming-conventional-agriculture/
  34. http://www.sciencemag.org/content/296/5573/1694
  35. http://geneticliteracyproject.org/2015/02/18/organic-agricultures-low-yields-arent-sustainable/
  36. http://www.fool.com/investing/general/2015/02/15/shocking-numbers-organic-farmings-biggest-downfall.aspx
  37. http://www.marklynas.org/2012/07/how-land-inefficient-is-organic-agriculture/
  38. http://www.pnas.org/content/96/11/5903
  39. http://blogs.scientificamerican.com/science-sushi/2011/07/18/mythbusting-101-organic-farming-conventional-agriculture/
  40. http://content.time.com/time/world/article/0,8599,2110890,00.html
  41. http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/6252390.stm
  42. http://web.archive.org/web/20081029012008/http://newfarm.rodaleinstitute.org/features/2007/0507/antibiotics/karreman.shtml
  43. http://inthesetimes.com/article/6330/the_cruel_irony_of_organic_standards
  44. http://www.soilassociation.org/whatisorganic/organicanimals/antibiotics
  45. http://geneticliteracyproject.org/2014/09/04/do-you-really-understand-modern-farming-urbanite-examines-10-myths-of-gmos-and-organics/
  46. http://www.hindawi.com/journals/ijpg/2011/314829/
  47. http://www.nytimes.com/2007/08/28/science/28crop.html?pagewanted=all&_r=0
  48. http://informahealthcare.com/doi/abs/10.3109/07388551.2013.823595
  49. http://www.agbioworld.org/biotech-info/articles/biotech-art/peer-reviewed-pubs.html
  50. http://boingboing.net/2013/03/25/the-case-of-the-poison-potato.html
  51. http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=10977&page=44
  52. http://www.vib.be/nl/landbouw-en-milieu/Pages/Invloed-op-van-GGO-s-op-natuur-en-milieu.aspx#5
  53. http://www.nature.com/nature/journal/v487/n7407/full/nature11153.html
  54. http://www.agbioforum.org/v8n23/v8n23a15-brookes.htm
  55. http://www.motherjones.com/tom-philpott/2013/07/eastern-broccoli-monsanto-involved-plant-breeding-project-i
  56. http://www.patentgenius.com/class/PLT.html
  57. http://www.livinghistoryfarm.org/farminginthe30s/crops_03.html
  58. http://www.europabio.org/why-do-seeds-have-patents-are-gm-seeds-only-patented-seeds
  59. http://www.standaard.be/cnt/dmf20170531_02905753