Het placebo-effect is een psychisch effect dat wordt gecreëerd door een verwachtingspatroon, vertrouwen, geloof of hoop dat je (onbewust) koestert als gevolg van een medische behandeling of andere handeling. Doorgaans manifesteert dit zich wanneer een patiënt wordt blootgesteld aan een bepaalde behandeling, en zich beter voelt als een gevolg van het geloof dat de behandeling werkt in plaats van door de behandeling zelf. Dit is duidelijk aantoonbaar wanneer een patiënt wordt behandeld met enkel een placebo dat geen actieve bestanddelen bevat, en toch beweert beterschap te merken - in sommige gevallen zelfs wanneer hij op de hoogte is dat hij slechts een placebo toegediend krijgt.
Concept[]
Het placebo-effect is een complex psychosomatisch fenomeen. Het wordt beïnvloed door tal van factoren, waaronder positieve gedachten, verminderde stress, de intensiteit van de "drama" bij een medische interventie, de verwachtingen van de patiënt van een behandeling, en de bredere culturele betekenis van een medische behandeling. Hierdoor geeft het lichaam endorfines vrij die als het ware werken als je eigen ingebouwde pijnstiller[1]. Dit betekent niet vanzelfsprekend dat de patiënt ook daadwerkelijk genezen is, of dat zijn genezing het gevolg van het placebo-effect en/of een medische behandeling is. Vaak zijn het de symptomen die schijnbaar verdwijnen, maar is de fysieke oorzaak hier nog niet mee weggenomen. Een pijnstiller kan ook de symptomen van een ziekte verzachten, maar zal de ziekte op zich niet genezen. Om die reden is het placebo-effect vooral van toepassing op kwaaltjes zoals hoofdpijn, misselijkheid, vermoeidheid, enz... maar niet op ernstige aandoeningen zoals kanker.
In vele gevallen gaat het hier om een onderbewust effect: als een dokter tegen een patiënt zegt dat een behandeling zal werken, zal het geen dramatisch effect creëren als de dokter zelf niet gelooft dat het werkt. Omwille van deze complexiteit is het soms moeilijk om te bepalen of de positieve resultaten van een behandeling het gevolg was van het placebo-effect, de effectieve behandeling zelf, regressie naar het gemiddelde (waarbij de symptomen na verloop van tijd vanzelf verdwijnen, ook als er geen behandeling had plaatsgevonden), of een complexe combinatie van de drie. We kunnen het placebo-effect dus het best beschrijven als een statistisch fenomeen, waarbij de prognose voor een gedeelte van de patiënten verbetert enkel en alleen omdat ze worden blootgesteld aan een behandeling, ongeacht dewelke dat is en of ze al dan niet werkt[2].
Geloof[]
Net omdat het placebo-effect vooral berust op iemand geloof in een welbepaalde behandeling, kan de manifestatie ervan sterk verschillen van individu tot individu. Een homeopathisch voorschrift van water die een verdunning van oesterschelp bevat kan een patiënt beter doen voelen wanneer hij volledig vertrouwen heeft in homeopathie. Een patiënt die skeptisch staat tegenover de homeopathische methode zal een zwakker placebo-effect ervaren, of gewoon helemaal geen effect.
Zo zal een skepticus perfect een overdosis homeopathische slaapmiddelen kunnen innemen, zonder dat hij er slaperig van wordt, omdat de pillen nu eenmaal geen actieve bestanddelen bevatten en het placebo-effect bij hem niet werkt. Als twee hypothetische patiënten, waarvan de ene gelooft in homeopathie en de andere niet, zich dan toch beter beginnen voelen, zal die eerste dat toeschrijven aan de behandeling en de tweede niet. Dit leidt tot selectieve rapportering, en is de reden waarom anekdotisch bewijs ondergeschikt is aan statistische gegevens[3].
Verwachtingspatroon[]
Het geloof in de werking van een medicijn of behandeling berust vaak op het verwachtingspatroon van de patiënt, oftewel dat de patiënt gelooft dat hij een gunstige werking mag verwachten. Toch kunnen er variaties zitten in het verwachtingspatroon, en kan dit na verloop van tijd veranderen. Zo kan het positieve resultaat van een welbepaald medicijn verlagen, omdat mensen verwachten dat een nieuw medicijn beter zal werken dan een ouder medicijn. Nieuwe behandelingen worden immers vaak beschouwd als beter, omdat men gelooft dat dit berust op nieuwere technologie en wetenschap, waardoor er een placebo-effect ontstaat bovenop het effectieve farmacologische effect. In sommige gevallen kan dit leiden tot een overschatting van het effectieve resultaat t.o.v. een oudere behandeling. Om die reden worden in sommige onderzoeken geen placebo's gebruikt maar wel effectief twee verschillende medicijnen om het verschil na te trekken - zonder dat de deelnemers vooraf weten welk van de twee medicijnen het precies is dat ze nemen[4].
Ook andere factoren kunnen het verwachtingspatroon van de patiënt aanwakkeren. Wanneer een placebo wordt aangeboden in een meer kleurrijke verpakking, bestaat de neiging van een sterker placebo-effect in tegenstelling tot wanneer de verpakking er eerder neutraal uit ziet[5]. Die redenering kan worden doorgetrokken tot de kleur van de placebo-pil zelf: bepaalde kleuren creëren een beter placebo-effect voor bepaalde aandoeningen dan andere kleuren, en dit kan mogelijk ook verschillen tussen mannen en vrouwen[6]. Ook de prijs speelt een rol: hoe duurder een vermeend medicijn is, hoe groter het verwachtingspatroon en dus hoe groter het placebo-effect[7][8][9]. De verdeling van de dosis is eveneens van belang: twee pillen per dag nemen creëert een sterker placebo-effect dan één pil per dag. Injecties werken nog beter dan pillen.
Zelfs wanneer een proefpersoon weet dat hij een placebo toegediend krijgt, is het mogelijk dat er een placebo-effect kan optreden[10]. In dat geval ligt de oorzaak vaak bij de beschrijving van het placebo: als er wordt vermeld dat een placebo-pil een bewezen effect heeft via het geest-lichaam-zelfgenezingsproces, wordt er alsnog een verwachtingspatroon gecreëerd. Een placebo zal dus werken wanneer je verwacht dat het zal werken[11]. Dat geldt trouwens ook op andere manieren, waarbij het effectieve farmacologische effect soms zelfs kan worden overstegen door het placebo-effect: mensen die een medicijn toegediend kregen dat misselijkheid aanwakkert, werden er alsnog niet misselijk van omdat er tegen hen was gezegd dat het medicijn misselijkheid zou bestrijden[12]. Tevens zijn sommige mensen meer vatbaar voor het placebo-effect dan anderen, afhankelijk van hun genen[13].
Ethische overwegingen[]
Er zijn een aantal ethische kwesties die in overweging moeten worden genomen wanneer patiënten opzettelijk worden behandeld met placebo's. Het gaat hierbij niet om behandelingen die expliciet gebeuren in het kader van een wetenschappelijk dubbelblind-onderzoek, maar wel het alledaags gebruik van een placebo als medicijn voorgeschreven door een arts. Tal van kleine, alledaagse kwaaltjes kunnen worden worden behandeld door een placebo-pil en een aanmoedigend woordje van de huisarts, omdat zulke kwaaltjes toch vanzelf weer weggaan en geen reëel gevaar voor de gezondheid vormen. Dit zou heel wat tijd en geld kunnen uitsparen, en het risico verlagen op afhankelijkheid van medicijnen of een overdosis.
Ondanks deze voordelen wordt het gebruik van placebo's doorgaans toch als onethisch beschouwd in de geneeskunde, omdat het in feite een vorm is van misleiding van de patiënt. Tevens gaat hier het risico mee gepaard dat de behandeling van een ernstige aandoening onnodig wordt uitgesteld omdat de dokter de symptomen van de patiënt niet ernstig neemt of onderschat. Als een patiënt klaagt over hoofdpijn waar hij een placebo voor krijgt voorgeschreven, en dan blijkt dat het toch gaat om een ernstige aandoening die niet kan worden behandeld met een placebo-pil, kan je verwachten dat hier een rechtszaak van zal komen.
Anderzijds is in sommige gevallen gebleken dat een medicijn werd voorgeschreven waarvan achteraf bleek dat het niet meer effectief was dan een placebo. In die gevallen was dit toch effectief voor de behandeling van psychosomatische problemen of korte-termijnsziektes, want eender welke behandeling geeft veelal een beter resultaat dan helemaal geen behandeling. In dat geval kunnen er ethische bezwaren worden gemaakt op het stopzetten van de placebo-behandeling bij de patiënt die zegt er beter van te worden[14].
Dit alles betekent echter geen vrijgeleide voor kwakzalvers om hun pseudowetenschap (zoals alternatieve geneeskunde) goed te praten. Voorstanders van alternatieve behandelingen proberen immers de resultaten van een placebo-effect onterecht rechtstreeks toe te schrijven aan hun behandeling of toegepaste middelen, wat een vorm is van bedrog. Er zijn verschillende redenen waarom het placebo-effect geen goed excuus is om toch alternatieve geneeskunde te gebruiken:
- De patiënt heeft mogelijk een echte behandeling nodig die hierdoor wordt uitgesteld of helemaal aan de orde komt. Zo verloor Steve Jobs zijn leven aan een behandelbare kanker, omdat hij weigerde zich door een echte arts te laten behandelen en zijn geloof liever vestigde in kwakzalvers. Het placebo-effect zal vooral de symptomen onderdrukken, maar niet de oorzaak wegnemen.
- Verschillende vormen van kwakzalverij zijn (in tegenstelling tot een simpele inactieve placebo) potentieel schadelijk voor de gezondheid, denk maar aan beweringen dat graviola kanker zou genezen.
- Doorgaans zullen kwakzalvers meer geld vragen voor hun vermeende geneesmiddelen dan wat een placebo-pil zou kosten, wat steeds in het financiële nadeel is van de patiënt die meer betaald dan wat zijn placebo-effect waard is. Denk maar aan homeopathie.
- Alternatieve genezers en kwakzalvers zijn doorgaans geen dokters en hebben te weinig of helemaal geen kennis van geneeskunde. Hun praktijk berust vooral op misleiding, en vaak ook op paranoide complottheorieën omtrent Big Pharma.
Placebo-effect in wetenschappelijk onderzoek[]
Het placebo-effect is een belangrijke factor waarmee wetenschappers rekening dienen te houden in hun onderzoeken naar bv. behandelingen of medicijnen tegen een bepaalde ziekte. Het is hierbij niet voldoende om je medicijn toe te dienen aan patiënten, om dan de conclusie te trekken dat het werkt omdat de proefpersonen na afzienbare tijd beter of genezen zijn. Mensen kunnen in een aantal gevallen immers ook uit zichzelf, of om een andere reden, beter worden of genezen. Om die reden is de controlegroep van groot belang: als er in de eerste groep (die het medicijn heeft toegediend gekregen) slechts 5 van de 10 genezen, en in de tweede groep (de controlegroep, die het medicijn niet heeft gekregen) ook, is de kans groot dat de 5 mensen van de eerste groep om andere redenen zijn genezen en dat je medicijn geen verschil heeft uitgemaakt. Anderzijds weet je dat, als 8 mensen van de 10 in de eerste groep werden genezen en in de tweede groep slechts 2, dat je medicijn werkzaam is bij zo'n 6 op 10 mensen werkzaam is (waarna je dan natuurlijk weer verdere statistische vergelijkingen moet maken om te achterhalen wat de verschillen zijn in de omstandigheden van die 6 tegenover de overige 4).
Om het placebo-effect te kunnen opvangen in je statistieken, is het onvoldoende om een experimenteel medicijn toe te dienen aan de eerste groep terwijl je helemaal niets toedient aan de tweede groep. Om die reden wordt de zogenaamde "controlegroep" een placebo toegediend. Onderzoeken met placebo's zijn echter enkel voldoende effectief indien ze gebruik maken van de zogenaamde "dubbelblind-methode". Dit betekent, in de eerste instantie, dat de patiënt niet weet of hij het echte medicijn of slechts een placebo krijgt toegediend, waardoor die kennis hem ook niet psychologisch kan beïnvloeden. Indien het gaat om een nieuw medicijn dat naar verwachting beter moet werken dan een oud, bestaand medicijn, is het mogelijk dat de controlegroep het oude medicijn krijgt toegediend in de plaats van een placebo.
Het is eveneens belangrijk om rekening te houden met het placebo-effect bij baby's en dieren. Hoewel zij niet kunnen praten om zelf hun ervaringen te communiceren, is de kans op een placebo-effect in dit geval groot bij de persoon die de placebo toedient (bv. ouders van de baby, eigenaar van het huisdier) en de effecten onbewust subjectief registreert. Om die reden zullen eigenaars van honden en katten beweren dat homeopathische middelen werken bij hun huisdier, terwijl dit in werkelijkheid niet het geval is[15][16]. Ook andere factoren, zoals de prijs van een medicijn[17][18], de verpakking van een medicijn[19] of de methode van toediening (bv. injecties i.p.v. pillen, twee pillen i.p.v. één pil) kunnen een belangrijke rol spelen. Enkel indien de resultaten van de eerste groep beduidend beter zijn dan die van de controlegroep, die een placebo toegediend kreeg, kan de werkzaamheid van een geneesmiddel als effectief worden beschouwd.
De behandelende arts kan het placebo-effect eveneens beïnvloeden, afhankelijk van of hij al dan niet zelf gelooft in het medicijn dat hij voorschrijft, zelfs al vertelt hij de patiënt dat hij overtuigd is van diens werking. Dat is de reden waarom we spreken van een dubbelblind-onderzoek: niet enkel de patiënt maar ook de behandelende arts dient te worden "geblindeerd", zodat geen van beide weet of er op dat moment een placebo of echt medicijn wordt toegediend. De dubbelblind-methode hoeft trouwens niet beperkt te blijven tot medische onderzoeken, maar kan ook gebruikt worden in peer review-publicaties. In dat geval weet de recensent niet op voorhand wie de publicatie geschreven heeft, en weet de auteur van het artikel niet wie de review geschreven heeft[20].
In de geneeskunde kan men echter nog een stap verder gaan, met de methode genaamd "gerandomiseerd onderzoek met controlegroep" (Randomized Controlled Trial of RCT). Dit is in principe hetzelfde als een dubbelblind-onderzoek met controlegroep, maar de keuze van deelnemers per groep gebeurt geheel willekeurig. Dit heeft als doel het verwijderen van vooringenomenheid bij artsen, opdat ze (bewust of onbewust) hun patiënten niet in een bepaalde groep zouden plaatsen gebaseerd op hun kennis van de medische voorgeschiedenis van de desbetreffende patiënt. Zo kan eveneens worden voorkomen dat de onderzoeker een patiënt specifiek in de eerste groep plaatst als hij denkt dat die goed zal reageren op het experiment, en een andere patiënt in de controlegroep plaatst als hij denkt dat die niet zal reageren op het experiment[21].
Placebo-effect in de homeopathie[]
- Zie hoofdartikel: Homeopathie
Homeopathie is een pseudowetenschap waarbij men stelt dat een medicijn krachtiger wordt alnaargelang het actieve bestanddeel meer wordt verdund - zelfs tot op het punt dat het actieve bestanddeel niet meer te bespeuren is en het homeopathische water niet langer te onderscheiden is van gewoon water. De werkzaamheid van homeopathische medicijnen kan niet wetenschappelijk worden aangetoond, maar toch zijn er heel wat mensen die zullen zweren dat het bij hen toch echt werkt. In vele gevallen gaat het hier om een ziekte die na verloop van tijd vanzelf geneest, en in tal van andere gevallen is er sprake van het placebo-effect[22][23]. Onderzoeken waaruit zou blijken dat homeopathie effectief is, werden niet onderworpen aan de dubbelblind-controle, met de controlegroep die een placebo krijgt toegediend, waardoor ze in feite dus waardeloos zijn.
In tegenstelling tot de meeste doorsnee artsen, spenderen homeopaten extra aandacht aan de patiënt, wat bij die patiënt hogere verwachtingen van het medicijn creëert en bijgevolg dus ook een groter potentieel placebo-effect. Ook factoren zoals een verzorgde etikettering, aanmoedigende bijsluiters en voldoende hoge kostprijs kunnen hiertoe bijdragen. Hierdoor lijkt het alsof een homeopathisch medicijn in staat is om kleine kwaaltjes te genezen, maar geen ernstige ziektes zoals malaria of kanker. De meeste kleine kwaaltjes verdwijnen vanzelf, maar die verdwijning wordt dan verkeerdelijk toegewezen aan de homeopathie d.m.v. de drogreden post hoc ergo propter hoc. Het is immers zo dat, wanneer een patiënt besluit om medicijnen te nemen tegen een kwaal van voorbijgaande aard, de ziekte op zich veelal op zich al in een genezend stadium bevindt. Dat homeopathische bijsluiters beweren dat de symptomen eerst nog erger kunnen worden, maakt het geloof in de drogreden nog waarschijnlijker.
Een dubbelblind onderzoek van homeopathische oplossingen wijst dan ook uit dat het medicijn op zich geen effect heeft op de patiënt, en dat er enkel sprake is van een placebo-effect[24]. Dit is wellicht de reden waarom homeopaten beweren dat hun medicijnen niet via een dubbelblind onderzoek kunnen worden getest, waardoor ze in feite zelf toegeven dat ze met pseudowetenschap bezig zijn. Een voorkomend argument van beoefenaars is dat dubbelblind onderzoek niet van toepassing is, omdat elk homeopathisch medicijn "op maat" wordt samengesteld voor de patiënt. Het specifieke ingrediënt, de hoeveelheid en de procedure (het aantal verdunningen) zou immers afhangen van geval tot geval. Niettemin worden heel wat homeopathische oplossingen tegenwoordig massaal geproduceerd, waardoor ze onmogelijk op maat kunnen gemaakt zijn voor een specifieke patiënt. Onderzoeken waarbij het homeopathisch medicijn werd vervangen door water van de kraan, zonder dat beoefenaar en patiënt hiervan op de hoogte waren, hebben aangetoond dat hetzelfde placebo-effect plaats vindt.
Op zich kan worden geargumenteerd dat het placebo-effect beter dan niets is: de patiënt voelt zich immers beter met dan zonder het effect. Bovendien is het drinken van gewoon water op zich onschadelijk. Niettemin stelt zich de ethische vraag of het terecht is om patiënten te bedriegen op deze manier, zowel mentaal als financieel. Ook is er het risico dat een patiënt die schijnbaar aan een kleine kwaal lijdt, in feite een meer ernstige ziekte heeft opgelopen waarvoor conventionele geneeskunde nodig is om die diagnose correct te stellen. Dit kan tot gevolg hebben dat patiënten hun gezondheid vooralsnog onnodig extra in gevaar brengen. Ook kan het leiden tot een ongefundeerd wantrouwen tot de conventionele geneeskunde die op wetenschappelijk bewijs is gebaseerd[25].
In sommige gevallen kan worden geargumenteerd dat een homeopathisch medicijn resultaten vertoont die geen deel uitmaken van het placebo-effect. In dat geval is niet het actieve ingrediënt hiervoor verantwoordelijk (aangezien dit door de veelvuldige verdunningen niet langer in de oplossing aanwezig is), maar in voorkomend geval wél door een inactief ingrediënt. Sommige homeopathische medicijnen worden immers geproduceerd als een zalf of in pilvorm, die altijd moeten bestaan uit een aantal basisstoffen om tot die vorm te komen. Zo worden homeopathische tabletten voor een melkgebit samengesteld met lactose en surcose[26], en is het dus niet het homeopathisch ingrediënt maar wel de melk en suiker van die tablet dat het kind doet ophouden met schreeuwen. Een zalf tegen acne kan theeboomolie bevatten, wat op zich ook al effectief is tegen microben.
Voorbeelden van placebo's[]
- Alternatieve geneeskunde
- Acupunctuur
- Bachbloesems
- Echinacea
- Feng Shui
- Gebedsgenezing (faith healing)
- Homeopathie
- Detox-kuren
- Reiki
- Shiatsu
- Sound healing
- Superfood
Andere vormen van het placebo-effect[]
Placebo's en het placebo-effect bestaan niet enkel in de medische en (pseudo-)wetenschappelijke wereld, maar ook in allerhande andere alledaagse zaken in onze omgeving:
- De knop aan een verkeerslicht om sneller groen licht te krijgen voor voetgangers doet in vele gevallen helemaal niets. Maar omdat de voetganger een actie onderneemt, en dus het gevoel heeft dat hij invloed kan uitoefenen op zijn wachttijd, wordt de indruk gecreëerd dat hij minder lang moet wachten[27].
- De knop om de deuren van een lift te sluiten doet gewoonlijk ook niets om het sluiten van de deuren te versnellen, en verlaagt enkel de frustratie van de ongeduldige gebruiker van de lift[28].
- De thermostaat in hotelkamers werkt vaak helemaal niet, omdat ze vaak vanuit een centraal punt door het hotelmanagement worden gecontroleerd. Het idee dat je dit toch zelf kan wijzigen creëert echter het idee dat de temperatuur toch verlaagt of verhoogt[29][30].
Varianten van het placebo-effect[]
Nocebo[]
Naast het bekende placebo-effect is er ook het minder bekende nocebo-effect, waarbij het geloof in negatieve bijwerkingen van een medicijn de symptomen van zulke bijwerkingen veroorzaakt[31][32]. Met andere woorden, de nocebo is het omgekeerde van de placebo: je ervaart negatieve gevolgen enkel omdat je gelooft en verwacht dat die er zullen zijn. In wetenschappelijk onderzoek is het belangrijk om hier rekening mee te houden, vooral wanneer het gaat om negatieve bijwerkingen vast te stellen. De suggestieve kracht van een nocebo kan worden opgewekt wanneer potentiële negatieve bijwerkingen reeds vooraf expliciet worden vermeld, of er uitgebreide formaliteiten vooraf in orde moeten worden gebracht[33].
Hoogstwaarschijnlijk is het nocebo-effect ook het gevolg van "magische vloeken" op goedgelovige mensen. Dit komt vooral voor bij aborigine culturen waarbij medicijnmannen hun vijanden vervloekten, waarna de vervloekte persoon in kwestie ook de beschreven symptomen begon te ervaren - enkel en alleen omdat hij geloofde dat de vloek echt zou werken. Dit geldt eveneens in de hekserij, waarbij men gelooft iemand kwaad te kunnen doen d.m.v. "zwarte magie", maar dit werkt natuurlijk alleen als het vermeende slachtoffer er zich van bewust is dat hij het doelwit is, én als hij daadwerkelijk gelooft dat de zwarte magie op hem zal werken.
Voorbeelden van het nocebo-effect in de pseudowetenschap zijn onbestaande ziektes en aandoeningen zoals volle maan-gekte (het geloof van New Agers dat ze zich rusteloos of slapeloos voelen omdat het volle maan is), elektrohypersensitiviteit en Morgellons.
Valse placebo[]
Een vals placebo verwijst naar een factor die een herstel van gezondheidsproblemen veroorzaakt, ook al wordt de patiënt niet behandeld. Voorbeelden hiervan zijn foute diagnoses, regressie naar het gemiddelde (waarbij een ziekte vanzelf geneest na verloop van tijd), of spontane regressie (waarbij een ziekte zich tegen alle verwachtingen in geneest)[34].
Actieve placebo[]
Een actieve placebo is in feite een soort semi-placebo die kan worden gebruikt in wetenschappelijk dubbelblind-onderzoek. Hierbij wordt de controlegroep een placebo toegediend dat niet het relevante actieve bestanddeel bevat, maar wel stoffen die dezelfde bijwerkingen als het actieve bestanddeel kunnen veroorzaken. Op die manier wordt het moeilijker voor de proefpersoon om zelf in te schatten of hij het echte medicijn of een placebo toegediend kreeg, waardoor de statistische onderzoeksresultaten betrouwbaarder worden.
Het Repelsteeltje-effect[]
Het Repelsteeltje-effect is een positief placebo-effect dat ontstaat wanneer er een duidelijke diagnose (of naam) wordt gesteld voor een reeks (vage) klachten. Hierdoor voelt de patiënt zich beter begrepen en heeft hij meer vertrouwen in zijn behandelende arts[35][36][37].
Het Hawthorne-effect[]
Het Hawthorne-effect is een positief (doch soms ook negatief) placebo-effect waarbij proefpersonen minder (of soms net meer) klachten ervaren, los van de behandeling zelf. De oorzaak ligt hier bij het feit dat de proefpersoon deelneemt aan een onderzoek en zich hier bewust van is. De aandacht die de proefpersonen hierdoor krijgen geeft hen dan het gevoel dat ze speciaal zijn, wat vervolgens invloed heeft op hoe ze zich voelen of hoe ze reageren op een behandeling of interventie[38][39].
Zie ook[]
Bronnen[]
Referenties[]
- ↑ http://www.news-medical.net/news/2005/08/23/12661.aspx
- ↑ http://rationalwiki.org/wiki/Placebo_effect
- ↑ http://rationalwiki.org/wiki/Placebo_effect
- ↑ http://rationalwiki.org/wiki/Placebo_effect
- ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1505530/
- ↑ https://link.springer.com/article/10.1007%2FBF00609760
- ↑ http://www.scienceagogo.com/news/20080204181613data_trunc_sys.shtml
- ↑ http://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/181562
- ↑ http://web.archive.org/web/20080410215930/http://www.nrc.nl/wetenschap/article962885.ece/Duurdere_neppil_werkt_beter_dan_goedkopere
- ↑ http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0015591
- ↑ http://rationalwiki.org/wiki/Placebo_effect
- ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC439730/
- ↑ https://www.sciencenews.org/article/genes-may-influence-placebo-effect
- ↑ http://rationalwiki.org/wiki/Placebo_effect
- ↑ https://www.sciencebasedmedicine.org/is-there-a-placebo-effect-for-animals/
- ↑ http://journals.lww.com/psychosomaticmedicine/pages/default.aspx
- ↑ http://www.scienceagogo.com/news/20080204181613data_trunc_sys.shtml
- ↑ http://jama.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=181562
- ↑ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1505530/
- ↑ http://rationalwiki.org/wiki/Double_blind
- ↑ http://rationalwiki.org/wiki/Randomized_controlled_trial
- ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1874503/
- ↑ http://www.sld.cu/galerias/pdf/sitios/revsalud/are_the_clinical-effects-of-homoeopathy_placebo-effects.pdf
- ↑ http://www.nhs.uk/Conditions/Homeopathy/Pages/Introduction.aspx
- ↑ http://jme.bmj.com/content/36/3/130.full
- ↑ http://www.classichomeopathy.com/remedies/howmade.html
- ↑ http://www.telegraph.co.uk/motoring/road-safety/10290501/Pedestrians-tricked-by-placebo-buttons-at-crossings.html
- ↑ http://nymag.com/scienceofus/2016/10/the-soothing-futility-of-the-elevator-door-close-button.html
- ↑ http://www.economist.com/blogs/gulliver/2017/02/cold-war
- ↑ https://www.wsj.com/articles/its-not-you-hotel-thermostats-really-are-rigged-1485371225
- ↑ http://www.skepdic.com/nocebo.html
- ↑ https://www.newscientist.com/article/mg20227081.100-the-science-of-voodoo-when-mind-attacks-body/
- ↑ http://www.badscience.net/2009/11/all-bow-before-the-mighty-power-of-the-nocebo-effect/
- ↑ http://rationalwiki.org/wiki/Placebo_effect
- ↑ http://oxfordindex.oup.com/view/10.1093/oi/authority.20110803100433192
- ↑ http://www.sjaakvandergeest.socsci.uva.nl/pdf/anthropology_and_literature/rumpelskin.pdf
- ↑ https://www.psychologytoday.com/blog/one-among-many/201308/rumpelstiltskin-in-psychology
- ↑ http://www.siop.org/tip/backissues/Jan%2004/pdf/413_023to039.pdf
- ↑ http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0018720811417968?rss=1&