Smileybende

Behoorde de Joker ooit tot de slachtoffers van de Smileybende? En betekent dit dat de bende wordt geleid door Batman? Zoveel vragen, zo weinig antwoorden...

De Smileybende is een fictieve criminele bende die hun slachtoffer 's nachts op straat zouden omsingelen en haar de keuze geven tussen een groepsverkrachting of een "smiley". Wanneer het meisje dan kiest voor de smiley, zouden de bendeleden haar verminken door haar mond open te snijden van oor tot oor in een "eeuwige glimlach". Verhalen van de Smileybende staken de kop op in Nederland in 2003 maar bleken slechts een stadssage te zijn.

Het verhaal

De meest gangbare versies van het verhaal vertellen hoe een meisje dat 's nachts alleen over straat loopt wordt ingesloten door een bende jongens. Ze geven haar de keuze: eens groepsverkrachting of een "smiley". Het meisje kiest dan vanzelfsprekend een "smiley", denkende dat het om een ecstasytablet met een lachend gezichtje op gaat, want het klinkt alleszins beter dan door een groep jongens verkracht worden. De "smiley" blijkt echter niet minder erg te zijn: de jongens snijden haar mondhoeken open van oor tot oor, zodat er een "eeuwige glimlach" zou ontstaan. Vervolgens stompen ze haar in de maag, zodat de mondhoeken nog verder openscheuren wanneer ze schreeuwt van pijn. Tenslotte strooien ze dan nog zout op de open wonden. Het meisje is vervolgens voor het leven getekend, althans als we dit verhaal voor waar moesten nemen. 

Geschiedenis

Hoewel het verhaal pas in recente tijden circuleert in tal van Europese landen, dateert het al van de jaren '50. Toen circuleerden er geruchten over "scheermesbendes" in Glasgow (Schotland) en Newcastle-upon-Tyne (noordoosten van Engeland). Volgens deze geruchten werden de slachtoffers van deze bendes verminkt met een "Glasgow Grin" of "Glasgow Smile". Hoewel dit slechts een onbewezen gerucht bleek, was het wellicht wel gebaseerd op de bendecultuur die in de jaren '30 in Glasgow heerste en de gezichtsverminking die deze bendes geregeld toepasten. Er was hier echter geen sprake van een keuze tussen verkrachting of de "eeuwige glimlach"; het gaat dus niet om hetzelfde verhaal, maar enkel om een inspiratie die het fictieve verhaam van de smileybende wellicht vorm heeft doen geven. 

In de jaren '70 dook het verhaal opnieuw op, maar dan in Liverpool. Dit keer zou de bende kruisen en nullen op het gezicht van hun slachtoffers gekrast hebben. In varianten op het verhaal werd aan het slachtoffer de strikvraag "kan je moeder naaien?" gesteld, waarna de mond werd opengesneden en de bendeleden zeiden: "laat ze dit dan maar naaien". In 1989 had het verhaal Londen bereikt, en eind 1999 circuleerde dan weer het gerucht dat een "Bende met de Witte Petten" in Frankrijk actief was die een "Algerijnse glimlach" of "engelenglimlach" zouden aanbrengen. In 2001 zou in Spanje een bende hun slachtoffers verminken met de "glimlach van een clown". Eveneens in 2001 dook het verhaal dan weer op in het Engelse stadje Stalford, en werd er gewaarschuwd voor een bende die zichzelf de "Smilies" noemde. In 2002 was het verhaal van de Smileybende naar België afgereisd, waar men sprak over een "engelenlach" of "eeuwige glimlach". Vanuit België deinde het verhaal verder noordwards uit, en in september 2003 begon het verhaal te circuleren in Nederlandse scholen, studentenhuizen, op internetfora en via kettingmails, waarna het ook in de media terecht kwam.

Aanvankelijk circuleerde het verhaal in Nederland enkel in de zuidelijke steden zoals Roosendaal, Rotterdam, Den Haag en Leiden. Er werden op sommige plaatsen zelfs maatregelen genomen, zoals het plaatsen van een bordje met de tekst "WWees een heer en escorteer". Daarna breidde het uit naar het noorden, en zodoende werd het bekend in heel Nederland. Zowel de media als de politie hadden bijgedragen aan de verspreiding van het gerucht. Een agent in Zaltbommel zei dat de bende in zijn stad niet actief was, maar beweerde - zonder enig bewijs - dat er wel een slachtoffer was gevallen in Roosendaal. Een medewerkster van het ministerie van Buitenlandse Zaken had eveneens een kettingmail over het verhaal doorgestuurd, waardoor het verhaal een schijnbare legitimiteit kreeg. De media-aandacht maakte het plaatje compleet, en zelfs al werd het verhaal in verschillende kranten aangegeven als een broodje aap, bleven heel wat mensen toch geloven dat het echt gebeurd was, of er een echt gevaar bestond.

Aanvankelijk bleef het gerucht vrij vaag wat betreft de aard van de bendeleden, maar naarmate het verhaal steeds meer werd opgepikt werden de daders steeds vaker geïdentificeerd als een sociale of etnische minderheidsgroep, alnaargelang de sociale situatie van de plaats en tijd. Aanvankelijk waren het de Schotse "scheermesbendes", in Londen waren het de voetbalhooligans van FC Chelsea (met de "Chelsea Smile"), en in Frankrijk waren het inwoners van Marseille, Turkse immigranten of eveneens voetbalhooligans. In Spanje waren het dan weer neonazi's of leden van de Zuid-Amerikaanse "Latin Kings"-bendes, en in de VS waren het de Hells Angels. In het Franstalige zuiden van België sprak men over "gekleurde buitenlanders", terwijl het Nederlandstalige noorden beweerde dat het om een Marokkaanse jongerenbende ging. Dit was wellicht het gevolg van de rellen die in 2003 plaats vonden in het Antwerpse Borgerhout. Bij Marokkaanse meisjes daarentegen circuleerde dan weer het verhaal dat het ging om "Vlaamse" racisten. 

Wanneer het verhaal in Nederland arriveerde, was de bende aanvankelijk nog van ongedefinieerde nationaliteit, maar daarna werden ze beschouwd als Antillianen of Marokkanen. Uiteindelijk werd de versie van een "Marokkaanse" Smileybende de meest bekende, wat wijst op een etnische (en religieuze) vooringenomenheid. Het gerucht biedt de ideale mogelijkheid om deze vooroordelen in te verbergen: door een verhaal te vertellen dat "waargebeurd" zou zijn, kan men hun vooroordelen uiten zonder te worden beschuldigd van racisme. Ook was er variatie ontstaan bij de slachtoffers: in Engeland waren het kinderen, terwijl het in Frankrijk, België en Nederland eerder tienermeisjes waren. Sommige versies van het verhaal spraken zelfs over een jong koppel. Andere versies geven de slachtoffers zelf geen keuze: dikke meisjes krijgen de smiley, magere meisjes worden verkracht en krijgen daarna een "verdrietige smiley" (uitgesneden mondhoeken naar beneden i.p.v. naar boven).

Eind 2003 bloedde het Smileybendeverhaal in Nederland dood en stierf ook de media-aandacht voor het onderwerp weer uit. Enkele jaren later, zoals o.a. 2008 en 2010, stak het op internetfora hier en daar weer even de kop op, al werd het dan wel vaker en sneller een hoax genoemd. Sommigen beweren dat ze over de Smileybende hebben gelezen in "kranten op school", anderen hoorden het van een "vriend van een vriend". In Engeland bleek uit een onderzoek naar jeugdbendes in Glasglow in 2008, dat kinderen er geloven in het bestaan van een bende van "Chelsea Clowns". Nochtans was er nergens in Glasgow zo'n bende te bespeuren. Reportages over gezichtsverminking (zonder het Smileybende-verhaal) verschenen wel in de Daily Express (2008) en The Sun (2009), maar gezien hun status van riooljournalistiek en de grote hoeveelheid nepnieuws die ze publiceren, valt de authenticiteit hiervan sterk te betwijfelen. Een artikel in The Guardian omtrent gezichtsverminking in Glasgow is wat dat betreft wel meer betrouwbaar, maar staan weerom los van het verhaal van een keuze tussen verkrachting of verminking.

Gebrek aan bewijs

Het hele probleem met het verhaal van de Smileybende is niet dat het geheel onmogelijk is, maar wel dat het gewoon nooit gebeurd is. Indien er effectief zo'n bende actief was, of nog steeds zou zijn, waar zijn dan hun slachtoffers? Als de bende zo actief is, zouden ze toch al heel wat slachtoffers moeten gemaakt hebben. Toch is er geen enkel geval van aangifte bij de politie, geen enkele getuigenverklaring, en geen enkel slachtoffer waarvan de identiteit bekend is. Nochtans is het moeilijk voor zulke slachtoffers om dit te verbergen: hun aangezicht is immers voor het leven verminkt, op een manier die voor eender wie ogenblikkelijk duidelijk zou zijn als ze een slachtoffer zouden zien. Ongetwijfeld zouden er slachtoffers, of ouders van slachtoffers, zijn die hiermee naar de pers stappen. Maar er is zelfs niet één naam of foto van een slachtoffer terug te vinden, om de eenvoudige reden dat er geen slachtoffers kunnen zijn van een bende die niet bestaat.

Naast elke afwezigheid van ook maar enig bewijs van de bende en/of hun slachtoffers, zijn er nog tal van bijkomende, logische argumenten die het verhaal ongeloofwaardig maken. Zo vertellen sommige versies van het verhaal dat de slachtoffers kinderen zijn, maar het lijkt erg onwaarschijnlijk dat kinderen zomaar alleen 's nachts over straat zouden lopen. Het is al even onwaarschijnlijk dat bendes in staat zijn de straten 's nachts voor zich te claimen zonder dat iemand dit opmerkt; hetzij buurtbewoners of op z'n minst volwassenen die wel nog 's nachts over straat lopen. Zelfs indien bendes actief zouden zijn met het oog op het verkrachten van jonge meisjes, zouden ze er allicht geen doekjes om winden en gewoon gelijk van start gaan met het verkrachten zelf. Dat is dan weer heel moeilijk "stil" te houden, want het lijkt erg onwaarschijnlijk dat een groepsverkrachting op straat zomaar geluidsloos zou verlopen. Zelfs al zouden de bendeleden zichzelf stil houden, is het onwaarschijnlijk dat het slachtoffer niet zou beginnen roepen of schreeuwen.

Het hoeft niet worden verteld dat het opensnijden van de mondhoeken een erg pijnlijke zaak zou zijn voor het slachtoffer. Het is dus onmogelijk dat de vermeende bende een "smiley" zou kunnen toedienen in alle stilte. Tenzij het meisje eerst bewusteloos geslagen zou worden vooraleer ze de mondhoeken opensnijden, zou het slachtoffer immers sowieso luid beginnen schreeuwen van de pijn, en zouden de buurtbewoners eveneens gealarmeerd moeten worden. Het lijkt dus vrij zinloos dat de bendeleden hun slachtoffer in de maag zouden moeten stompen of stampen om haar te doen schreeuwen zodat de mondhoeken verder openscheuren; dat schreeuwen zou ze sowieso al wel doen van de pijn. Dit detail in het verhaal toont eveneens aan dat de bendeleden geen moeite doen om hun daad in alle stilte uit te voeren. Om diezelfde redenen houdt het bijkomende detail van het zout op de wonde eveneens geen steek, de mond zou op dat moment sowieso al verder opengescheurd zijn door het geschreeuw.

Er dient eveneens rekening te worden gehouden met het feit dat het verhaal geregeld verandert en evolueert. De nationaliteit van de bendeleden is veelal afhankelijk van de sociale of etnische minderheidsgroep waarvoor de meeste angsten en/of vooroordelen bestaan binnen een welbepaalde maatschappij. Het lijkt erg onwaarschijnlijk dat voetbalhooligans in het ene land, Zuid-Amerikanen in een ander land en Marokkanen in nog een ander land, allemaal dezelfde methode zouden toepassen - en per land ook enkel zij zulke bendes zouden vormen. Ondanks dat alles verdwijnt het fenomeen dan weer zo snel als het kwam: eenmaal de media-aandacht voor het fenomeen uitsterft, blijkt het fenomeen zelf ook weer weg te gaan. Het lijkt nochtans erg onwaarschijnlijk dat zo'n goed georganiseerde bende zomaar "verdwijnt", zonder dat er effectief bendeleden worden opgespoord of opgepakt door de politie. Als de bende er schijnbaar zo makkelijk mee weg komt, waarom zouden ze er dan toch plots mee ophouden?

Het Smileybende-verhaal heeft echter ook enkele gevallen van ostension teweeg gebracht. In één van de gevallen vond er pseudo-ostension plaats, waarbij men anderen als grap of hoax wil doen geloven dat het verhaal echt gebeurd is. Zo deden enkele jongens uit Rotterdam alsof ze echt tot de Smileybende behoorden, en riepen ze naar meisjes op straat de vraag of ze kozen voor verkrachting of de smiley. Verder dan de vraag gingen ze niet; er volgde geen effectieve daad, maar niettemin werden de jongens toch opgepakt door de politie. Het andere geval betreft proto-ostension, waarbij men een bestaand verhaal effectief gaat spelen en dus in de realiteit wil brengen (of op z'n minst doen alsof). Zo was er een meisje dat zelf krassen op haard gezicht had gezet, en dan beweerde dat ze was aangevallen door de Smileybende. Deze voorbeelden zijn uiteraard geen bewijs van het bestaan van eender welke Smileybende; de incidenten zouden zich niet hebben voorgedaan indien het verhaal niet eerst was beginnen circuleren, omdat het gerucht de daden heeft geïnspireerd en niet omgekeerd.

Zie ook

• Bargoense tekens
• Orgaanmaffia
• Wittebusjessyndroom

Bronnen

• http://www.verhalenbank.nl/items/show/51294
• http://www.gestolengrootmoeder.nl/wordpress/de-smileybende/